Metoda klaryfikacyjna wykładni - zarys metody

Koncepcja klaryfikacyjna Jerzego Wróblewskiego stawia interpretatorowi za cel ustalenie poprawnego rozumienia wyrażeń prawnych. Pojęcie prawa, z którym koncepcja ta koresponduje, odwołuje się do zjawiska złożonego, w skład którego wchodzą wypowiedzi określone semantycznie i pragmatycznie jako normy. Norma jest w tym ujęciu szeroką kategorią semiotyczną, scharakteryzowaną przez konstrukcję znaczenia i funkcji językowej¹. Jak pisze J. Wróblewski:

„Norma określona semantycznie to wypowiedź, której znaczeniem jest wzór powinnego zachowania, przy czym „powinność” rozumie się tak szeroko, aby obejmowała wszelkie modalności normatywne (nakazy, zakazy, dozwolenie, uprawnienie itp.).
Norma określona pragmatycznie to wypowiedź, której funkcją jedyną, lub co najmniej dominującą, w konkretnej sytuacji jej użycia, lub też potencjalnie w określonych typach sytuacji, jest funkcja wpływająca”².

Przy tym Autor posługuje się jeszcze szerszą kategorią reguły, do której zalicza zarówno normy, jak i przepisy, o ile semantycznie lub pragmatycznie są one normami. Prawo jest więc traktowane jako zjawisko złożone, którego podstawowymi elementami są reguły³. Ponieważ dominującą funkcją prawa jest funkcja pragmatyczna, przyjmuje się na gruncie tej koncepcji, że znaczeniem reguły jest wzór powinnego zachowania⁴. Dzięki tak elastycznej definicji wykładnia może pomieścić wyrażenia pominięte przez normatywistyczną koncepcję derywacyjną.

Koncepcja klaryfikacyjna wykładni nie wykształciła jednoznacznego schematu postępowania. Jest ona bardziej koncepcją opisową, ukształtowaną zwłaszcza na podstawie analizy pracy interpretacyjnej organów stosujących prawo. Praca ta jest tu traktowana jako modelowa sytuacja wykładni. J. Wróblewski mówi o wykładni operatywnej jako o szczególnym typie wykładni⁵. Jest to wykładnia sensu stricto, dokonywana tylko w wyjątkowej sytuacji, gdy występują wątpliwości co do rozumienia wyrażenia w „bezpośrednim znaczeniu”⁶. Choć teoria ta uznaje, że sensu largo interpretacja jest potrzebna zawsze do rozumienia znaczenia tekstu prawnego, ponieważ wszelkie rozumienie wymaga przypisania znaczeń symbolom języka, to sama zajmuje się wyłącznie usuwaniem niejasności w rozumieniu⁷. Zastrzeżenie to pozwala określić jej stosunek do koncepcji derywacyjnej, formułującej takie dyrektywy wykładni sensu largo⁸. Niemniej jednak, zgodnie z koncepcją klaryfikacyjną, dla interpretacji operatywnej wystarczające mają być te reguły, które pozwalają usunąć niejasności w znaczeniu tekstu prawnego. W przypadkach gdy niejasności nie występują, zgodnie z koncepcją klaryfikacyjną mamy do czynienia z bezpośrednim rozumieniem, a nie interpretacją⁹.

Podobnie jak derywacyjna, klaryfikacyjna koncepcja wykładni oparta została na założeniach psychologistycznych i akognitywistycznych co do istnienia i poznawania wartości. W ujęciu J. Wróblewskiego:

„Wartościowanie to (...) synonim oceniania, wartościowy to tyle, co oceniany”¹⁰.

Jednocześnie jednak w koncepcji klaryfikacyjnej silniej akcentowana jest istotna rola wartości w interpretacji prawa¹¹. Na pytanie o to, czy i w jakim zakresie interpretacja klaryfikacyjna prowadzi do analizy aksjologicznej interpretowanego elementu prawa, można odpowiedzieć jedynie w konkretnym przypadku wykładni. Poniższe teoretyczne uwagi J. Wróblewskiego na temat wartości w prawie zawierają cenne wskazówki, które można wykorzystać w interpretacji.

Cenne są uwagi Autora na temat wartości wewnętrznych prawa, „immanentnych w normach”. Jego zdaniem wartości proceduralne decyzji sądowej mogą być określone (innymi słowy, oceny – w sensie psychologicznym – stosowania prawa mogą być dokonywane) z perspektywy wartości (ocen) wewnętrznych samego prawa¹².

„Prawo obowiązujące wyraża w swoich normach pewne zespoły wartości, które stanowią aksjologiczne uzasadnienia ustanawianych norm prawnych”¹³.

Zdaniem J. Wróblewskiego wartości te można zrekonstruować na podstawie analizy tekstów prawa, pojmując je jako cele, dla osiągnięcia których ustanawiane są normy. W ten sposób wartości wyrażone w prawie pojmowane są jako zrelatywizowane do określonego systemu¹⁴. Pojawia się w związku z tym pytanie o sposób „wyprowadzania wartości z norm obowiązujących”¹⁵.

Przyjmujemy, że „wyprowadzenie'' to polega na rekonstrukcji aksjologicznych założeń norm prawnych (pojedynczych norm, zespołów norm, systemu prawa)”¹⁶. Okoliczność, że wartości są niekiedy w koncepcji klaryfikacyjnej utożsamiane z celami danej normy prawnej (czyli ratio legis), danej instytucji lub całego systemu prawa¹⁷, nie rozwiązuje problemu. W ten sposób pytanie o wyprowadzanie wartości z obowiązujących norm zostaje jedynie przeformułowane w pytanie o sposób ustalania owych celów.

Na cel normy prawnej wskazują według koncepcji klaryfikacyjnej: zawarte w tej normie wyrażenia odsyłające do ocen społecznych lub pozasystemowych reguł oraz zgodność treści normy z określonymi ocenami społecznymi (związek genetyczny, polegający na tym, że owe oceny wywarły wpływ na ustanowienie danej normy)¹⁸. Dla uproszczenia wywodu będę dalej wymieniał tylko cel danej normy (ratio legis), odnosząc te uwagi także do celów instytucji i systemu prawa. Wiedzę o ratio legis czerpie się więc z samych norm lub z kontekstu ich ustanowienia i obowiązywania. W pierwszym przypadku źródłami ich poznania są wyrażenia uzasadnień aksjologicznych zawarte w normach i we wstępach do aktów prawnych, a w drugim przypadku są nimi materiały przygotowawcze i uzasadnienia aktów prawnych. Wydaje się, że uwagi te można odnieść zarówno do aktów prawa stanowionego, jak i do prawotwórczych orzeczeń sadów¹⁹.

Cenną wskazówkę co do sposobu analizy wartości w prawie można odczytać z definicji celu normy według J. Wróblewskiego. Zgodnie z nią cel danej normy prawnej jest to stan rzeczy będący skutkiem realizacji tej normy prawnej²⁰. Autor nie wyciąga stąd żadnych wniosków co do metody bezpośredniego wyprowadzania wartości z tego stanu rzeczy²¹. Natomiast dzięki powiązaniu wartości normy ze stanem rzeczy realizowanym przez tę normę wykładnia celowościowa opiera się na pojęciu instytucji prawnej, która z kolei jest definiowana jako zespół norm powiązanych ze względu na wspólnie przez nie regulowany zespół stosunków społecznych stanowiących jeden stan rzeczy²². Z powodu rozbieżnych znaczeń nadawanych celom prawa w różnych koncepcjach dyrektywalnych wykładni koncepcja klaryfikacyjna formułuje następujące reguły wykładni celowościowej jako możliwe do powszechnego przyjęcia:

„Jeżeli w procesie wykładni uwzględnia się cele prawa, to posługując się celem normy, należy ustalić go w ten sposób, by był zgodny co najmniej z celem instytucji, do której norma interpretowana należy”²³.

„Jeżeli w procesie wykładni uwzględnia się oceny i reguły społeczne, to należy się nimi posługiwać jednolicie co najmniej w stosunku do wszystkich norm instytucji, do której interpretowana norma należy”²⁴.

Rodzaje i podziały wartości według kryteriów materialnych („merytorycznych”) pozostają poza zakresem opracowań klaryfikacyjnej koncepcji wykładni. J. Wróblewski uzasadnia to w następujący sposób: jako że klasyfikacji takiej nie przeprowadziła dotąd ogólna aksjologia, brakuje punktu wyjścia dla dalszych analiz²⁵. Natomiast kryteria formalne pozwalają mu wyodrębnić takie typy wartości, jak wspomniane już wartości zewnętrzne i wewnętrzne, wartości zasadnicze i instrumentalne²⁶ oraz wartości przeniesione, samoistne i pośrednie²⁷. Autor postuluje też „rozszerzenie ocen instrumentalnych stosowania prawa na właściwości prakseologiczne o charakterze ściśle technicznym”²⁸. Zatem w ujęciu klaryfikacyjnym wykładni uzasadnione jest badanie wartości technicznych prawa (materialne i procesowego).

Przechodząc do wyłożenia dyrektyw interpretacyjnych według koncepcji klaryfikacyjnej²⁹, należy rozróżnić dyrektywy pierwszego i drugiego szczebla. Dyrektywy pierwszego szczebla określają, jak interpretator powinien przypisać znaczenia interpretowanym zwrotom, biorąc pod uwagę kontekst językowy, systemowy i funkcjonalny. Natomiast dyrektywy drugiego szczebla określają, jak dyrektywy pierwszego szczebla powinny być używane (proceduralne dyrektywy drugiego szczebla) oraz jak wybierać między ewentualnymi rozbieżnymi wynikami posłużenia się nimi (preferencyjne dyrektywy drugiego szczebla )³⁰.

Językowe dyrektywy stanowią, że bez uzasadnionych powodów nie należy przypisywać interpretowanym zwrotom znaczenia innego niż na gruncie naturalnego języka potocznego oraz że znaczenia należy przypisywać interpretowanym zwrotom konsekwentnie (jednoznacznie), ilekroć występują one w regułach prawnych. Innymi słowy, nie wolno przypisywać jednemu terminowi różnych znaczeń³¹. Nie należy także różnym terminom przypisywać tego samego znaczenia ani doprowadzać do takiego rezultatu wykładni, w którym pewne zwroty traktowane są jako zbędne. Złożone zwroty należy interpretować zgodnie z regułami syntaktycznymi języka naturalnego.

Dyrektywy systemowe stanowią, że nie należy przypisywać regule takiego znaczenia, w którym byłaby ona sprzeczna lub niekoherentna z innymi regułami systemu, a w szczególności z regułami o randze zasad. Jeśli możliwe jest przypisanie regule różnych znaczeń, należy wybrać to, w którym jest ona najbardziej koherentna z innymi regułami i zasadami. Znaczenie należy tak ustalać, aby odpowiadało ono systematyce prawodawczej przepisów aktów normatywnych, w których reguły te są zawarte³².

Dyrektywy funkcjonalne warto wymienić in extenso tak, jak zostały sformułowane w dziele Rozumienie prawa i jego wykładnia, uznając to sformułowanie za najdojrzalsze.

„Jeżeli uwzględnia się cele, wartości i reguły pozaprawne w ustalaniu znaczenia interpretowanej reguły prawnej, to winny być one jednakowo uwzględnione w stosunku do wszystkich reguł, z których składa się instytucja, do jakiej interpretowana reguła należy.
Interpretowanej regule należy przypisać znaczenie zgodne z celem instytucji, do której interpretowana reguła należy.
Interpretowanej regule należy przypisywać znaczenie, przy którym jest ona najbardziej zgodna z uznanymi ocenami systemu aksjologicznego”³³.

Zgodnie z dyrektywą drugiego szczebla powinno się kolejno używać dyrektyw językowych, systemowych i funkcjonalnych. Zakończyć wykładnię powinno się wówczas, gdy znaczenie interpretowanej reguły przestanie budzić wątpliwości. W razie konfliktu między kilkoma dającymi się uzasadnić znaczeniami, powinno się przypisać regule znaczenie na podstawie wykładni funkcjonalnej. Jeśli dyrektywy wykładni funkcjonalnej pierwszego stopnia nie są konkluzywne, należy wybrać to znaczenie, które realizuje wartości o najwyższej randze w systemie. Nie wiadomo jednak na gruncie tej koncepcji, jak ustalić hierarchię wartości systemu.

dr. Olgierd Pankiewicz